نقش نماز در شخصیت جوانان 6 - بشنو این نی چون حکایت می کند

»» نقش نماز در شخصیت جوانان 6

فلسفه نماز

بحث درباره فلسفه و حکمت نماز در واقع آشنایى با اسرار و رموزى است که در این عمل عبادى نهفته است این نکته براى ما بسیار روشن است که هرگز خداوند متعال هیچ دستورى را بدون حکمت و علت بر بندهاش واجب نمى سازد اگر حکمى از جانب او رسد یا واجب است و یا حرام و یا مستحب است و یا مکروه.
در اعمال واجب مصلحت شدیده نهفته است و در حرام مفسده شدیده در مستحب و مکروه، مصلحت و مفسده وجود دارد و لیکن چون مصالح و مفاسدشان زیاد نبوده به حد وجوب و حرمت نرسیده است. و به همین خاطر خداوند در مستحب و مکروه امر و نهى نکرده است. امّا در واجب و حرام خداوند بندهاش را الزام به انجام و ترک فعل نموده است. این مطلب براى ما پر واضح است که خداوند چون مصالح بندگان خود را مىخواسته آنها را مکلف به انجام برخى از اعمال کرده است.
براى ما تردیدى روا نیست و از حیث روحیه تعبد و تسلیم پذیرى در مقابل پروردگار این امر پذیرفته است امّا در اینجا مى خواهیم جهت عقلى قضیه براى ما روشن گردد چون بحث ما درباره فلسفه نماز است و فلسفه هر چیزى یعنى تبیین عقلى آن چیز.
وقتى لفظ فلسفه به کلمهاى اضافه شود به همین معنا خواهد بود. مثلاً فلسفه روزه، فلسفه حج، فلسفه وضو و فلسفه جهاد.
بنابر این در این فصل مى خواهیم براى پرسشهاى نماز پاسخ عقلى و منطقى ارائه نمائیم.
چرا باید نماز خواند؟ حقیقت نماز چیست؟ معناى رکوع و سجود چیست؟ چرا باید پیشانى به زمین گذاشت؟ دست به قنوت برداشتن به چه معناست؟ و سئوالاتى از این قبیل مطالبى هستند که باید توضیح داده شوند که ما بصورت مجمل و فشرده راز و رمز و فلسفه وجودى هر یک از اجزاى نماز را بیان خواهیم داشت نخست به فلسفه اصل نماز اشاره مى کنیم.

فلسفه نماز

تمام پدیدههاى نظام هستى معلول و مخلوق ذات حق بوده و منشأ آفرینش آنها خالق قادرى است که هستى از او نشأت گرفته است. همه موجودات از جمله انسان از فیض حق وجود یافتهاند. و نه تنها در مقام حدوث بلکه در مقام بقاء نیازمند و محتاج اویند.
یعنى خداوند نه تنها نعمت وجود را به موجودات اعطا نموده است بلکه ربوبیت و سرپرستى آنها را نیز عهده دار گشته است پس خدا هم خالق است و هم رب، و همه موجودات به خالقیت و ربوبیت او اعتراف دارند.
یسبح لله ما فى السموات وما فى الارض الملک القدوس العزیز الحیکم.

«تسبیح مىگوید خدا را آنچه در آسمانها و در زمین است آن پادشاه پاک عزیز حکیم را»(1).
انسان که اشرف کائنات است بر اساس فطرت به ربانیت او مقر و معترف است و هرگونه شرک را از او نفى مى کند و لازم است که فقر خویش و غناى خالق، کوچکى خود و عظمت رب را اظهار نماید و رمز نماز در همین است که بنده اظهار عبودیت و بندگى نماید. چنانچه در کلام گوهر بار امام رضا(علیه السلام) آمده است که: علة الصلاةِ انَّها اقرارٌ بالربوبیّة لله ـ عزّ وجل ـ وخلعُ الانداد وقیامٌ بین یدى الجبّار جلّ جلاله بالذّل والمسکنة والخضوع والاعتراف.

«علت نماز اقرار به ربوبیت خدا و نفى هرگونه شریک براى او و ایستادن با خضوع و کوچکى و بیچارگى در پیشگاه خداست»(2).
از آن جهت که آدمى مرکّب از عقل و شهوت است و نیز در فرمان بردارى او هیچ گونه جبرى وجود ندارد بلکه با اختیار زندگى مى کند قطعاً

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره مبارکه جمعه، آیه 1.
2 ـ میزان الحکمة، ج5 ص376.

داراى معاصى و گناهان هم هست پنج بار ایستادن در مقابل خداوند در حال نماز به معناى اعتراف به گناه و درخواست آمرزش گناهان و طلب مغفرت در مقام عمل است.

پس «نماز، ایستادن با اعتراف به گناه و درخواست آمرزش گناهان پیشین و نهادن صورت بر زمین پنج نوبت در شبانه روز با عظمت خدا، همراه است»(1).

و چون هواى نفس هر لحظه او را به غفلت و سرکشى سوق مى دهد و به غرور و خود خواهى دعوت مىکند و به افزون طلبى و تمامیت خواهى فرا مىخواند باید در مقابل آن، عاملى باشد بسیار قوى و نیرومند که جلوى این رذایل را سد نموده و او را به سمت عزت و عظمت انسانى سوق دهد که آن نماز است چون نماز تنها عنصر بازدارنده از ذمائم اخلاقى است.

چنانچه در حدیث آمده است که «نماز موجب یاد خدا و دورى از غفلت و سرکشى و باعث خشوع، فروتنى و خواهان طلب افزایش معنوى و مادى است»(2).

و چون در سرشت آدمى نسیان و فراموشى عجین است هر لحظه بیم آن مى رود که انسان خود و آفریدگارش را به باده نسیان و فراموشى سپرده و طغیان و سرکشى را پیشه خود سازد و عمرى را در حیوانیت و پستى

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ میزان الحکمه، ج5 ص376.
2 ـ میزان الحکمه، ج5 ص376.

سپرى سازد و کمال و انسانیت خویش را در حیات حیوانى ببیند اینجاست که: «نماز او را به مداومت بر ذکر خدا در شب و روز بر مىانگیزاند تا بنده، مولى و مدبر و آفریدگار خود را فراموش نکند چرا که فراموشکارى، باعث طغیان و سرکشى خواهد بود»(1).

وبالاخره اینکه فلسفه نماز، حضور در پیشگاه ربوبى و اظهار بندگى و عبودیت و اقرار به ربوبیت پروردگار و جاودانگى بر آن ذاتى است که موجب مىشود بنده در پى اصلاح و سعادت خویش برآید و به کمال انسانى خود دست یابد. «انسان در حال نماز در محضر خدا و به یاد خداست و همین حالت او را از معاصى بازداشته و از همه تباهى ها و تاریکى ها او را مانع مى شود»(2).

فلسفه قبله

حالت نماز از بهترین حالات روحانى و معنوى انسان در تمام لحظات عمرش بحساب مى آید بنده خود را به تمام معنى آماده مى سازد تا با معبود خویش سخن بگوید. عبد وقتى در مقابل معبود خویش قرار مىگیرد و مهیاى سخن گفتن با او مىگردد احساس مىکند که باید آدابى را درنظر بگیرد و با حفظ آن آداب با او سخن بگوید چنانچه در عرف اجتماعى هم چنین است.

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان مأخذ.
2 ـ میزان الحکمه، ج5 ص376.
یکى از آداب این حالت معنوى و ملکوتى، قیام در مقابل کعبه است، محلّى که جلوه اى از حق در آن تجلّى یافت و نمونهاى از تصویر کعبه حق در بیت المعمور در این سراى مادى در آن مکان ظهور یافت. لذا فرمان رسید به آنان که مى خواهند از دنیّت دنیا اِدبار نموده و قلب خویش را از همه امور سرگرم کننده آن بازداشته و با انقطاع از ملعبه هاى خلق وصال به حق پیدا نمایند به قبله اقبال نمایند تا شاید بدان واسطه نورانیت قلبشان به وجود جسمانى و مادى آنان تسرّى یافته و قدرت حق را با خلافتى که از قِبَل او بعهده دارند در زمین ظاهر سازند. چنانچه از امام صادق(علیه السلام) منقول است که فرمودند: «هرگاه براى نمازى رو به قبله ایستادى از دنیا و آنچه در آن است و مردم و آنچه در آنند مأیوس باش و قلبت را از هر چیز که تو را از خدا غافل مى کند خالى کن و با چشم دل عظمت خدا را نظاره کن»(1).
و قیام مقابل کعبه در حال نماز باید یادآور ایستادن انسان در مقابل عظمت الهیاذا استقبل المصلى القبلة استقبل الرحمان بوجهه لا إله غیره.
«آنگاه که نمازگزار روى به قبله مى ایستد روى به آن خدایى ایستاده است که جز او خدایى نیست»(2).
در واقع رو کردن به قبله به معناى بردن دل بدانجاست یعنى سپردن دل به صاحبدل است که گناه را از او باز دارد و در مسیر کمال سیر دهد بنابر این استقبال ظاهرى به کعبه باید با توجه باطنى بدان همراه باشد والاّ نماز، او را سودى نبخشد. «حاتم اصم را از نمازش پرسیدند در جواب گفت: چون وقت نماز آید وضو سازم و به موضع نماز روم پس براى نماز کعبه را در میان دو ابروى خود فرض مىکنم و صراط را زیر دو قدم خود و بهشت را بر راست و آتش را از چپ و ملک الموت را پشت سر و آن نماز را آخرین نماز خود پندارم و با خوف و رجا، با خضوع و خشوع و اخلاص آن را انجام دهم»(1).

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ میزان الحکمه، ج5 ص396.
2 ـ میزان الحکمه، ج5 ص376.
پس استقبال به قبله در حال نماز به معناى استدبار دل از غیر خداست. و اعراض از قبله به معناى استقبال به غیر اوست. و به همین خاطر توجه به قبله در نماز از واجبات شمرده شده و روى گردانى از آن از محرمات به حساب آمده چنانچه پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم)فرمودند: «آیا آن کس که در نماز صورتش را از قبله بر مىگرداند نمى ترسد از اینکه خداوند او را مسخ نماید و صورتش را مبدّل به صورت حمار کند»(2).

سرّ الله اکبر

گفتن تکبیر به معناى ورود در حریم معنوى نماز است و با تعظیم و تکبیر در شروع نماز خداوند او را تکریم و تعظیم نماید و او را نزد بندگان دیگرش بزرگ بدارد چون او با بیان الله اکبر نه تنها خالق خویش را بزرگتر دانسته بلکه از او نفى شرک نموده است. و این مضمون کلام گوهر بار امام حسن عسکرى(علیه السلام) است که فرمودند: «هنگامى که نمازگزار دو دستش را جهت گفتن الله اکبر بالا برد و ثناى خدا گوید خداى تعالى به ملائکه خود چنین فرماید: اى عبادت کنندگان من آیا نمىبینید بندهام را که چگونه مرا بزرگ و عظیم شمرد و از شریک و تشبیه و نظیر پاک دانست و دستش را بلند کرد و دورى جست از گفته هاى دشمنان من که براى من شریک قائلند

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ احیاء العلوم، ج1 ص339.
2 ـ المحجه البیضاء، ج1 ص382.
شما را شاهد مى گیرم به درستى که به زودى من او را در دار جلالم بزرگ و عظیم خواهم کرد و پاک مىگردانم او را در پاکیزگى دار کرامتم و او را از گناهان پاک مى سازم و از عذاب جهنّم و آتش آن او را حفظ مى کنم»(1).
و شاید سرّ بالا بردن دستان به هنگام تکبیر (الله اکبر) نفى همه امور دنیوى و قدرتهاى پوشالى و یا نفى همه اوصاف مادى از اوست. چنانچه از على(علیه السلام) منقول است که فرمودند: وجه دیگر «الله اکبر» این است که کیفیت و چگونگى را از او نفى مى کند گویى اذان گوینده مى گوید: خداوند والاتر از آن است که وصف کنندگان صفت او را ادراک کنند»(2).
گفته مىشود همین که وقتى بندهاى تکبیره الاحرام نماز را بگوید خداوند به او توجه کند و فرشته اى را مأمور کند که ثواب همه اجزاى نماز را به دست او سپارد و او را نزد خود عزیز دارد و مشمول عزت خود گرداند و در قلب او اثر کبریائى خویش را نمایان سازد اگر ذکر تکبیر او از روى صدق و صفا باشد.
ولى اگر در قلب او چیزى باشد که از حقیقت معناى تکبیر بازش دارد خداوند او را از حلاوت و شیرینى یاد خود محرومش سازد و از قرب به خود و شادمانى مناجات محجوب سازد. امام صادق(علیه السلام) را در این باره کلام زیبائى است که فرموده ایشان چنین است: «پس به هنگام نماز دل خود را بیازماى اگر شیرینى نماز را و در عمق جان، سرور و بهجت آن را

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار الانوار، ج82 ص221.
2 ـ بحار الانوار، ج81 ص131.
مى یابى و دلت از راز و نیاز با او شادمان است و از گفتگو با او لذت مى برد بدان که خداوند، تو را در تکبیرى که بر زبان راندهاى تصدیق فرموده است و گر نه بدان فقدان لذّت مناجات و محرومیت از شیرینى عبادت دلیل بر این است که خداوند تو را در گفتن تکبیرات دروغگو دانسته و از درگاه خود رانده است»(1).
و اینکه چرا گفتن هفت تکبیر در ابتداى نماز داراى ثواب و فضیلت است هشام بن حکم گوید از امام موسى کاظم(علیه السلام) پرسیدم امام در پاسخ فرمودند: «اى هشام خدا آسمانها را هفت، زمین را هفت و حجابها را هفتگانه آفرید پس چون پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) را به معراج برد و قرب او به پروردگارش به اندازه فاصله دو کمان یا نزدیکتر شد یک حجاب از حجابهایش برداشته شد پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) تکبیر گفت و آغاز نمود به گفتن کلمات افتتاحیه نماز، پس چون حجاب دوم برایش برداشته شد تکبیر گفت و به همین منوال گذشت تا به هفت حجاب رسید پس آن جناب هفت تکبیر گفت بدین علت براى افتتاح نماز هفت تکبیر گفته مى شود»(2).
فلسفه حمد و سوره (قرائت)

بعد از گفتن تکبیر که نماز گزار وارد نماز مىشود خواندن سوره حمد واجب است و گفتن بسم الله در شروع آن ضرورى است. سوره حمد از

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار الانوار، ج81 ص230. و مصباح الشریعة، باب 13.
2 ـ علل الشرایع، باب 30 ص322.
عظمت بالایى نزد خدا برخوردار بوده به حدى که شاید هیچ سوره دیگرى به بزرگى آن نرسد پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) به جابر بن عبد الله انصارى فرمود: «اى جابر آیا برترین سورهاى را که خدا در کتابش نازل فرموده به تو نیاموزم؟ جابر عرض کرد: آرى پدر و مادرم فداى تو باد اى رسول خدا آن را به من بیاموز.
پس رسول الله(صلى الله علیه وآله وسلم) سوره حمد (امّ الکتاب) را به او تعلیم داد و فرمود اى جابر آیا آگاهت نسازم از این سوره؟ عرض کرد. چرا پدر و مادرم فداى تو باد یا رسول الله(صلى الله علیه وآله وسلم) از آن مرا با خبر ساز. فرمود: آن شفاى هر دردى است جز مرگ»(1).
در برخى از آیات قرآن رموز و اسرارى است که آن را داراى فواید وآثار بسیار نموده است که سوره حمد جزء آن دسته از آیات و سوره هاست در شروع آن بسم الله الرحمن الرحیم است که با هفت آیه دیگر کامل مى گردد. الله اسم خاص خداست که مستجمع جمیع اسماء و صفات الهى است و هیچ کتاب الهى و آسمانى نازل نشد مگر با بسم الله. و هر کارى بدون آن آغاز شود بى نتیجه خواهد بود.
پس گفتن بسم الله در ابتداى هر کارى رنگ الهى بخشیدن به آن است. که هر عملى بدون آن رنگ غیر الهى دارد.
الحمد لله رب العالمین: حمد و شکر براى اظهار سپاس از نعمات و برکاتى است که بدون منّت بر بندگانش ارزانى داشت، و رشد و تربیتش را

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تفسیر عیاشى، ج1 ص20.
بر عهده گرفت پس جز او کسى مستحق حمد و ثنا نیست.
الرحمن الرحیم: سرّ رحمان و رحیم در رحمت عامه و خاصه اوست. یعنى او هم رحمان است که سایه رحمتش بر همه مخلوقات (کافر و مؤمن) گسترانده شد و هیچ موجودى از رحمت عامش بى بهره نیست و هم رحیم است که علاوه بر توجه عام به همه آفرینش، عنایت خاص به بندگان مؤمن خویش دارد و آنان که در همه لحظات حیات، او را درنظر دارند در دار الرحمه او بسر مى برند. پس نماز گزار با ذکر الرحمان الرحیم اراده مىکند که مشمول رحمت رحیمیه او قرار گیرد تا از خاصان بحساب آید چون رحمت رحمانیه اش شامل همه چرندگان و درندگان است. چنانچه گفته شد که: الرحمن لجمیع العالم والرحیم بالمؤمنین خاصه. «رحمان براى همه عالم است ولى رحیم اختصاص به مؤمنین دارد».

مالک یوم الدین: این جمله بدان معنى است که اى خدا هر چند مالکیت و فرمانروایى مجازى در دنیا پوششى براى مالکیت تو شده است ولى روزى که پرده ها برداشته شود و حقایق ظهور نماید همه ملوک و پادشاهان در مقابل تو بردهوار ایستاده و چون غلامانى ذلیل و خوار پیش تو ظاهر گردند. آن روز چه بسا امیرانى که شرمنده در اسارت باشند و اسیرانى که در بارگاه تو عزت و امیرى یابند و چه بسا اغنیائى که فقیروار ظاهر شوند و فقرایى که متحول باشند. اِن الغنى والفقر بعد العرض على الله. «همانا توانگرى و بىچیزى در روز قیامت معلوم گردد»(1).

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نهج البلاغه، حکمت 446.

پس بسیار جاى تعجب است که برخى با قدرت و قهاریت تصنعى و ساختگى خود بر جان و مال دیگران حکم مى رانند در حالیکه بزودى همه این قدرتهاى پوشالى زایل و قدرت مطلقه الهى ظاهر مى گردد و از همین قدرتمندان مستبد که با استبداد خویش عرصه زندگى را بر زیر دستان ضیق کرده بودند سئوال مىشود که: لِمَنِ الملک الیوم؟ امروز حاکمیت و قدرت از آن چه کسى است؟

در پاسخ گویند:

ِللهِ الواحد القهّار. «از آن خداى یکتا و قدرتمند. آنجاست که به ضعف و زبونى خود پى برند و به مالکیت و قهاریت او اقرار و اعتراف نمایند.

نمازگزار با تکرار این کلام در هر نمازى همه همت خویش را بکار مى گیرد تا حقیقت این کلام را در روح خود زنده سازد و از هر گونه غرور و تکبر خود را دور ساخته و عظمت و کبریائى را در دنیا و آخرت در ذات ربوبى مشاهده نماید و قلب خویش را با این اعتقاد تسکین بخشد و خود را بنده او سازد نه غیر او.

این شمهاى از حقیقت بود که بیان آن آمد ولى بسیارى از حقایق دیگر در این آیه (مالک یوم الدین) نهفته که سالکان واقعى به اسرار آن باریابند و بى جهت نبود که امام سجّاد(علیه السلام) در حال نماز وقتى به این جمله مى رسید آنقدر تکرار مى کرد که نزدیک بود روح از بدنش جدا گردد»(1).

إیّاک نعبد وإیّاک نستعین: آیات قبل، ذکر اوصاف الهى بود که بنده در

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تفسیر نور الثقلین، ج1 ص16.

حال نماز آنها را بر زبان خویش جارى نمود. با بیان به اوصاف کمال در ذات ربوبى که وقتى علم بدان حاصل آمد و بنده خود را در مقابل مولى از همه اوصاف کمالیه تهى دیده، خود را فقیر محض و او را کمال مطلق و غنى على الاطلاق داند. زمانى که این معنى او را به سرچشمه یقین رساند آنجاست که تمام وجودش اظهار عبودیت در قبال او کند و این سخن از عمق وجودش به زبان آید که ایاک نعبد و ایاک نستعین. یعنى عبودیت و بندگى در مقابل تو شایسته است و اَحَدى غیر تو لایق چنین مقامى نیست. اگر بندگى موجب عزت باشد و بردگى باعث سعادت، فقط بندگى و بردگى در مقابل توست نه اطاعت در برابر صاحبان قدرت. وقتى عبودیت عبد در قبال او معنى پیدا کند لاجرم در خواست هر نوع کمک باید از او باشد چون او مصدر همه کمالات و سرچشمه تمام فیوضات است. و عبد واقعىاش با معرفت به این معنا مىگوید ایاک نستعین یعنى کمک و یارى و هرگونه توفیق را از تو طلب مى کنم و درخواست کمک و استعانت از غیر تو خلاف عقل و ادب است چون کسى غیر از تو قدرتى ندارد تا از او طلب گردد و موجودى جز تو مکنتى ندارد تا از او استعانت شود. هرکس هر وصف کمالى را که واجد است و هرگونه قدرتى را که صاحب است از سرچشمه رحمت و قدرت تو گرفته است. پس هرگونه عبودیت و استعانت شایسته توست و کسى جز تو شایسته این مقام نیست.

اهدنا الصراط المستقیم: انسان و سایر موجودات نه تنها فقیرند بلکه فقر محضند. آدمى با درک این نکته که چیزى از خود ندارد و مستقل نیست از

خداوند استعانت جست و بلا فاصله بعد از کمک خواستن از خداوند مى گوید: «خدایا ما را به راه مستقیم هدایت کن» شاید رمز این نکته آن باشد که مهمترین مصداق دستگیرى خدا از بنده، قراردادن او در مسیر هدایت است.

درخواست و تقاضاى عبد این است که پروردگارش او را در مسیر عبودیت که همان صراط مستقیم است مستقر سازد یعنى روح عبودیت و بندگى را از او نگیرد چون استقرار در راه راست داشتن روحیه تعبد پذیرى است. واَنِ اعبدونى هذا صراط مستقیم. «و اینکه مرا عبادت کنید که این است راه مستقیم»(1).

«و یکى از حکمتها و اسرارى که در راه مستقیم وجود دارد این است که آدمى را از هوا پرستى و تبعیت از سلیقه هاى فردى خارج و به محبت الهى و گرایش به دین خدا متمایل مى گرداند»(2). هرگونه افراط و تفریط را از او دور ساخته و راه میانه و اعتدال را پیش او مى گذارد.

وامّا اینکه کلمات «نعبد»، «نستعین» و «اهدنا» چرا به صورت جمع «ما» آمده با اینکه عابد و عبادت کننده یک نفر مى باشد؟ مطالب مختلفى گفته شد. که خلاصه آن چنین است:

برخى گفته اند: چون عابد، عبادت خود را در ضمن عبادت سایر مخلوق و از جمله اولیاء که خدا عبادتشان را قبول مى کند تقدیم بارگاه

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره مبارکه یس، آیه 61.
2 ـ بحار الانوار، ج24 ص9.

قدس مى کند تا به این وسیله عبادت او در کنار عبادت آنها مقبول گردد.

امّا امام خمینى(رحمه الله) با تأئید به این نکته، سرّ دیگرى را بیان مى کنند و آن این است که چون سالک در الحمد لله جمیع حمدها را از هر حمد کننده اى محصور به ذات مقدس حق نمود و در فطرت تمام موجودات خصوصاً نوع انسانى، خضوع در پیشگاه مقدّس وجوددارد. چنانچه قرآن کریم مى فرماید:

وَاِنْ مِنْ شَىء الاّ یسبح بحمده ولکن لایفقهون تسبیحهم.

«هیچ موجودى نیست مگر اینکه خدا را با حمدش تسبیح مى کند و لیکن شما نمى فهمید»(1).
به همین خاطر سالک نمازگزار با صیغه جمع اظهار مى کند چونکه جمیع موجودات در همه حرکات و سکنات خود عبادت ذات مقدّس حق تعالى کنند و از او کمک و استعانت جویند»(2).
صراط الذین انعمت علیهم: بارزترین مصداق راه راست و صراط مستقیم الهى، راه نعمت داده شدگان است که رحمت خاصه خداون شامل حالشان شده است. یعنى انبیاء و صدّیقان و شهیدان و صالحان. چنانچه خود در کتاب مبین فرمودهاند: ومَنْ یُطعِ اللهَ والرسولَ فاولئک مع الذین انعم الله علیهم من النبیین والصدیقین والشهداء والصالحین وحسن اولئک رفیقاً.

«و هر کس که خدا و رسولش را فرمان برد پس ایشان با کسانى باشند که خداوند

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره مبارکه اسراء، آیه 44.
2 ـ آداب الصلاه، ص280.

آنان را نعمت بخشید (آنان عبارتند از) پیامبران و راستگویان و شهدا و صالحان و آنان دوستان خوبى مى باشند»(1).

و راه دیگران که غضب شدگان و گمراهان باشند را از راه من جدا کن (غیر المغضوب علیهم ولا الضالین) پس با همه اسرارى که در سوره حمد نهفته که ما به گوشه اى از آن اشاره کردیم جادارد که خداوند به ملائکه و فرشتگان خویش بعد از قرائت حمد و سوره بفرماید: «آیا این بنده مرا نمىبینید که چگونه با خواندن کلام من لذّت مى برد؟ شما را شاهد مى گیرم اى ملائکه من، هر آینه در روز قیامت به او خواهم گفت:

در بهشت من قرائت کن و به درجات بالا ارتقاء پیدا کن. پس او دائم قرائت خواهد نمود و به عدد حروف درجه اى از طلا، درجه اى از نقره، درجه اى از لؤلؤ، درجهاى از جوهر، درجهاى از زبرجد سبز، درجه اى از زمرّد سبز و درجه اى از نور و ربّ العزه به او عطا خواهد شد»(2).

و امّا اسرار سوره توحید تا بدان حدّ است که امام صادق(علیه السلام)مى فرمایند: «یهود از پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) سئوال کردند که براى ما بیان کن نسبت پروردگار خود را. پس آن حضرت سه روز صبر کرد و پاسخ آنها را نداد تا اینکه این سوره (سوره توحید) نازل شد»(3).

و نیز از امام سجاد(علیه السلام) درباره این سوره سئوال شد حضرت(علیه السلام)فرمود:

ــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره مبارکه نساء، آیه 72.
2 ـ روایت از امام حسن عسکرى(علیه السلام) ـ بحار الانوار ـ ، ج82 ص221.
3 ـ اصول کافى، ج1 کتاب التوحید باب النسبه حدیث 1 ص122.

«چون خدا مى دانست که در آخر الزمان اقوامى هستند که داراى اندیشه عمیقند قل هو الله احد و آیاتى از سوره حدید تا علیم بذات الصدور را نازل فرمود»(1).

نوشته های دیگران ()
نویسنده متن فوق: » سعید عبدلی ( چهارشنبه 86/4/27 :: ساعت 10:7 صبح )